Aanvankelijk een spui- en keersluis

De geschiedenis van de Donkere Sluis gaat terug tot het midden van de 13e eeuw. Een gevolg van de ontginning van het Hollandveen was, dat de ontwatering van het veen leidde tot bodemverlaging, dus tot mogelijke wateroverlast. De ontginners hadden dat al gauw begrepen. Om wateroverlast tegen te gaan werden daarom alle aansluitingen van de veenrivieren op het open water van de Rijnarmen afgedamd of van een keersluis voorzien. Dat was ook het geval met de Donkere Sluis.

Oudste sluis van Gouda

De Donkere Sluis, de oudste sluis van Gouda, ligt tussen de Hoornbrug en de Sint-
Jansbrug, achter de Dubbele Buurt, in de bocht van de Gouwe en de Haven. Aanvankelijk werd vooral de naam Binnensluis van der Goude gebruikt. Het was een keersluis, een sluis toen dus nog met een enkele deur. Dat betekende dat de schepen er alleen konden in- en uitvaren als het water in de Gouwe en de Hollandsche IJssel even hoog stond. Omstreeks 1308 werd op last van Jan van Beaumont de ‘tweede sluis’ gebouwd, waaruit wordt afgeleid dat de oorspronkelijke sluisdeuren door nieuwe werden vervangen. Aangezien dergelijke houten sluizen zoals uit latere gegevens bleek ongeveer 50 jaar meegingen, maakt dit de datum van 1250 voor de ‘eerste sluis’, namelijk de oorspronkelijke aanleg, zeer waarschijnlijk.

Oorspronkelijk een hefdeur

Ook bij deze tweede sluis betrof het een keersluis. Uit ordonnanties uit de 15e eeuw is bekend dat het een hefdeur betrof die door twaalf man moest worden opgedraaid. Op een stadskaart uit 1585 zijn de grote looptrommels (tredmolens) naast de deur afgebeeld waarmee de sluisdeur opgeheven werd, met achter de deur een lange overkapping van het vaarwater die wel zal hebben geleid tot de naam Donkere Sluis.

Model van de Donkere Sluis (Museum Gouda)

Onderdeel van een bijzonder lange schutsluis

Na de aanleg in 1436 van de Amsterdamse Sluis, bovenstrooms in de Gouwe, en van de Havensluis in 1615 bij de ingang van de Haven, maakte de Donkere Sluis deel uit van een bijzonder lang schutsluiscomplex met twee sluiskolken. De schutkolk tussen de Donkere Sluis en de Amsterdamse Sluis is 382 m lang, die tussen de Donkere Sluis en de Havensluis 402 m, in totaal dus 784 m. Zowel de doorvaartwijdte als de drempelhoogte maakten dit schutsluiscomplex echter weinig geschikt voor grote schepen. Alleen als men bij het schutten van beide kolken tegelijk gebruik kon maken, konden ook vrij diepgaande schepen over de drempel in de Donkere Sluis varen en was de iets dieper gelegen drempel van het Amsterdams Verlaat maatgevend. In het begin van de 17e eeuw blijken de hefdeuren van de Donkere Sluis en het Amsterdams Verlaat vervangen te zijn door puntdeuren in stenen sluishoofden.

Drukst bevaren scheepvaartroute door Europa

Gouda dankt voor een belangrijk deel zijn bestaan aan de drukst bevaren scheepvaartroute van Europa, de ‘doorvaert binnen dunen‘ genoemd. Deze liep eeuwenlang vanuit Vlaanderen over de Hollandsche IJssel via de Goudse Haven, de Donkere Sluis en de Gouwe naar het achterland (Leiden, Haarlem, Amsterdam, en vervolgens naar de Hanzesteden in Noord-Duitsland). Voor wie binnendoor wilde varen, dus niet overzee, was de vaarroute door Gouda verplicht. Hier, bij het Tolhuis, werd tol geheven.

Schuren

Toen, na de bouw van de Havensluis, de Haven een aparte sluiskolk was geworden, kon de Donkere Sluis nog een andere belangrijke functie krijgen, namelijk bij het verversen van het water in de stadsgrachten die eigenlijk open riolen waren. Wilt u meer weten over dit ‘schuren’, lees dan verder …

Opgenomen op de Werelderfgoedlijst van ICOMOS

Sinds 2016 is de Donkere Sluis opgenomen op de Werelderfgoedlijst van ICOMOS Nederland. ICOMOS is een internationale, onafhankelijke non-gouvernementele organisatie voor de bescherming, het behoud en het beheer van monumenten. ICOMOS is de officiële adviseur van UNESCO voor zaken betreffende het Werelderfgoed.

ICOMOS is het acroniem van International Council on Monuments and Sites. De organisatie werd in 1965 in Warschau opgericht naar aanleiding van de ondertekening van het International Charter of the Conservation and Restoration of Monuments and Sites – ook wel het Handvest van Venetië.