Verlanding na de afsluiting van de Hollansche IJssel
Er werd in de dertiende eeuw besloten tot de afsluiting van de Hollandsche IJssel bij Vreeswijk, omdat grote overlast werd ondervonden van zowel het afstromende water vanuit het binnenland als van het instromende water vanuit zee. Maar toen de afsluiting eenmaal een feit was, ontstond er te weinig stroming in de rivier. Hierdoor werd de Hollandsche IJssel steeds ondieper en moeilijker bevaarbaar.
Het octrooi van Jan Blanken
In 1808 verleende koning Lodewijk Napoleon bij koninklijk decreet twintig jaar octrooi aan Jan Blanken, de toenmalige Inspecteur van de Waterstaat, die in de Benschoppersluis voor het eerst waaierdeuren toepaste. Deze sluisdeuren konden niet alleen bij een ongelijke waterstand voor en achter de deuren worden geopend, maar ook in stromend water worden gesloten, zelfs tegen de stroom in. De waaierdeuren maakten de sluis bij uitstek geschikt om ook als spuisluis gebruikt te worden. Hierdoor kon men het dichtslibben van de waterweg zoveel mogelijk tegengaan.
Werking van de waaierdeuren
Deze Jan Blanken schreef in 1810 een voorstel om de Hollandsche IJssel te kanaliseren tussen Vreeswijk en Gouda met toepassing van dezelfde waaiertechniek. Op grond van dit voorstel werd vanaf 1851 de Waaiersluis bij Gouda gebouwd. Behalve eb- en vloeddeuren in de beide sluishoofden bezit deze sluis ook een stel waaierdeuren. Een waaierdeur bestaat uit twee aan elkaar verbonden delen, die rond kunnen draaien in een komvormige inkassing. Het ene blad heeft een breedte van 5/6 van het andere blad. De delen vormen samen een soort waaier. De waaierdeuren kunnen naar beide zijden het water keren. Door de waaierkas via buizen met water te vullen verandert de druk op de deuren zodanig dat deze zowel tegen de stroom in als met de stroom mee open en dicht gedraaid kunnen worden.
Kanalisatie
Samen met een woning voor de sluiswachter was de sluis in 1856 gereed. In 1862 was de gehele kanalisatie tussen Vreeswijk en Gouda voltooid. Sinds die tijd heet dit gedeelte Gekanaliseerde Hollandsche IJssel. Dankzij de kanalisatie was meer scheepvaart mogelijk en ontstonden langs de oever veel steenbakkerijen. In de loop der jaren deden zich bij de Waaiersluis enkele veranderingen voor. De woningen rondom het complex zijn tussen 1910 en 1921 gebouwd. Het waren dienstwoningen voor de sluiswachter en de sluisknechten. Later zijn het privéwoningen geworden. Het openen en het sluiten van de sluisdeuren gebeurde tot in de zestiger jaren met de hand. De waaierdeuren werken nog steeds op handbediening. Door de ontwikkeling van modern baggermaterieel raakte echter dit type sluizen in de 20ste eeuw buiten gebruik.
Beroepsvaart maakt plaats voor recreatievaart
Tussen 1862 en 1930 bleef de beroepsvaart vrijwel constant. Daarna won de vrachtauto steeds meer terrein. In de jaren negentig zijn veel bedrijven langs de Gekanaliseerde Hollandsche IJssel gesloten. De beroepsvaart heeft hier nog maar weinig betekenis. In de zestiger jaren ontstond de recreatievaart in Nederland. Sindsdien passeren ieder jaar veel plezierjachten deze sluis, rond het jaar 2000 waren het er zo’n 8000 per jaar.
Rijksmonument
Sinds 1970 zijn er diverse renovaties geweest. De Waaiersluis kreeg in 2000 de status van Rijksmonument. In 2004 is er een gemaal bijgebouwd. Hierbij is rekening gehouden met de historische waarde van de Waaiersluis. Het gemaal en de spuisluis kan men 24 uur per dag vanaf de prinses Beatrixsluis te Nieuwegein bedienen. Het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden heeft het Waaiercomplex enkele jaren geleden in eigendom gekregen van Rijkswaterstaat.
Vervanging deuren
Doorgaans zijn sluisdeuren na ongeveer 50 jaar gebruik aan vervanging toe. Met de waaierdeuren is dat nu ook het geval. Er zijn inmiddels nieuwe deuren vanuit Duitsland aangevoerd. Vanaf maandag 23 april 2018 begint de aannemer met de vervanging, waarvoor vier dagen zijn uitgetrokken. De oude waaierdeuren worden eruit gehaald en op de kant gezet. De her te gebruiken onderdelen van de oude deuren worden losgehaald en overgezet op de nieuwe. De sluis is tijdens de werkzaamheden volledig gestremd voor zowel het vaarverkeer als voetgangers.
Voor meer beeldmateriaal zie Goudawaterstad